askerî darbe ne demek?

Askerî darbe, bir ülkede silahlı kuvvetler mensuplarının silah zoru ile ülke yönetimine el koyması. Hükûmetlerin, ekonomik ve sosyal sorunları çözmekte başarısız oldukları iddiası, cuntacılar tarafından askerî darbelerin başlıca sebebi olarak gösterilir.¹ Zaman zaman ordu tarafından hükûmetlere verilen *muhtıra*lar da darbe benzeri sonuçlar doğurabilir.

Darbeciler genellikle ordunun yapacakları eyleme karşı tarafsız kalmasını fırsat bilerek iktidarı ele geçirerek, lideri devirir; radyo, TV gibi iletişim kanallarını işgal ederek hükûmet daireleri üzerinde otorite kurar; elektrik santralleri gibi temel altyapı tesislerini ve birçok kurumu kontrol altına alır.

Askerî darbe sonrası hükûmet şekilleri

Darbe sonrasında ordu, kurulacak hükûmetin şekli sorunuyla karşı karşıya kalır. Latin Amerika'da darbeden sonra değişik rütbede askerlerden oluşan cunta yönetimi oldukça yaygındır. Afrika'da ve Türkiye'de ise cunta ile birlikte çalışacak devrimci bir meclis oluşturma ve bu meclis üyelerinin de cunta tarafından seçilmesi yöntemi yaygın olarak kullanılır. 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 Darbeleri ile yönetimi ele geçiren cuntalar olan Millî Birlik Komitesi ve Millî Güvenlik Konseyi ülkeyi mutlak biçimde yönetmiş, aynı zamanda Kurucu Meclis ve Danışma Meclisi adıyla cunta tarafından seçilen sivil temsilcilerin olduğu ancak MBK ve MGK karşısında bir hayli zayıf meclisler oluşturulmuştur.

Dünyada darbeler

Darbeler siyaset tarihinin uzun zamandır bir parçasıdır. Örneğin Roma İmparatoru Jül Sezar bir darbe kurbanı olmuştur ve bazı Roma imparatorları iktidara darbeyle gelmiştir. 1799'da Napolyon da Fransa'da iktidarı bir darbeyle ele geçirmişti. Antik Yunan ve Hindistan kentlerinde darbeler fazlasıyla yaygındı.

Askerî darbeler 20. yüzyılda yaygın biçimde Latin Amerika'da Arjantin, Şili, Asya'da Birmanya (Myanmar),² Afrika'da ve Avrupa'da Yunanistan, Asya'da Türkiye³ gibi özellikle gelişmekte olan ülkelerde gözlemlenmiştir.

20. asrın sonlarına doğru darbeler başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere dünyada bir hayli yaygınlaştı: Latin Amerika'da, Asya'da, Afrika'da, Avrupa'da. 1980'lerden sonra darbeler daha az sıklıkta görülmeye başlandı. Hükûmetlerin sosyal ve ekonomik sorunları çözmekte yaşadıkları sorunlar ve dolayısıyla ortaya çıkan yeni sorunlar bu darbelerin başlıca sebeplerini oluşturmaktadır.

Şili

Bütün bu görünür sebeplerin yanında darbeler ayrıca güçlü devletler tarafından zayıf ve küçük devletler üzerindeki emellerini gerçekleştirmede etkili bir silah olarak kullanılmaktadır. Bunun en canlı örneği Şili'de Salvador Allende hükûmetinin devrilmesi ve Allende'nin öldürülmesiyle sonuçlanan darbedeki ABD ve CIA etkisinde görülebilir.

Venezuela

2002'de Venezuela'da oy çokluğu ile seçilmiş olan Hugo Chavez'e karşı ABD destekli bir darbe yapıldı; darbe başarılıydı ama hemen yıkıldı. Darbenin etkisi Chavez yanlısı halk gösterileri, ordunun Chavez yanlısı tutumu sebebiyle kolayca ortadan kalktı. Chavez darbeden 2 gün sonra yeniden iktidarı ele geçirdi, askerî cunta dağıtıldı. Bunun gibi durumlarda halk gösterilerinin darbeleri ters çevirebileceği ve istedikleri liderleri geri getirip iktidara oturtabilecekleri anlaşılmış oldu. Hatta bu olaydan sonra Chavez'e yönelik halk desteğinin daha da artması darbeden istenilen sonucun tam aksine bir gelişme oldu.

Türkiye

TSK, iç güvenliğin tehdit altında olduğunu ifade ederek zaman zaman sivil yönetime müdahale etmiştir.⁴⁵ Bu müdahalelerde temel hukuki dayanak Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu'nun 35. maddesinde yer alan "Madde 35 - Silahlı Kuvvetlerin vazifesi; Türk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmiş olan Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktır."⁶ hükmü olmuştur. Ancak 12 Eylül Darbesi'nin yargılanması için hazırlanan iddianamede bu maddenin darbeye meşruiyet kazandırmayacağı ve hiçbir kanun maddesinin Anayasa’nın üzerinde olamayacağının altı çizildi. Devlet düzeninin temel kurumlarından TBMM ve tüm hak ve özgürlükleri ortadan kaldırmak için 35. maddeyi gerekçe göstermenin hukuka aykırılığa kılıf bulma gayreti olduğu aktarıldı.⁷

Türkiye 1950 yılındaki demokratik seçimlerle çok partili hayata geçiş yaptığı dönemden sonra, millet iradesine dayanan demokratik düzen⁸ neredeyse her on yılda bir askerî müdahalelerle kesintiye uğradı.⁹ 27 Mayıs 1960'ta ve 12 Eylül 1980 tarihlerinde ordu darbe ile yönetime el koyarken, 12 Mart 1971 ve 28 Şubat 1997'de hükûmeti istifaya zorladı. Ayrıca sonuncusu 15 Temmuz 2016'da olmak üzere pek çok başarısız darbe girişimi ve ayaklanma da yaşandı.

Şimdiki durum

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Ülke</th> <th>Yönetim Şekli</th> <th>Askerî Müdahale Tarihi</th> <th>Olay</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><a href="Fiji" title="wikilink">Fiji</a></td> <td><a href="Parlamenter_cumhuriyet" title="wikilink">Parlamenter cumhuriyet</a></td> <td>5 Aralık 2006</td> <td>2006 Fiji Darbesi</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kuzey_Kore" title="wikilink">Kuzey Kore</a></td> <td><a href="Tek_Parti_Rejimi" title="wikilink">Tek Parti Rejimi</a></td> <td>5 Eylül 1998</td> <td>Kuzey Kore Ulusal Savunma Komisyonu kendisini yüksek makam ilan etti</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Tayland_Krallığı" title="wikilink">Tayland Krallığı</a></td> <td><a href="Meşruti_monarşi" title="wikilink">Meşruti monarşi</a></td> <td>22 Mayıs 2014</td> <td>2014 Tayland Darbesi</td> </tr> </tbody> </table>

Tarihte darbe yaşanmış ülkeler

Afrika

Cezayir:1965–1976,1992–1994
Benin:1963–1964,1965–1968,1969–1970,1972–1975
Burkina Faso:1966–1977,1980–1991
Burundi:1966–1974,1976–1979,1987–1992
Orta Afrika Cumhuriyeti:1966-1.979,1981-1986,2003-2005, 2013-2014
Çad:1975-1979,1982-1989
Komorlar:1999–2002
Kongo Demokratik Cumhuriyeti:1965-1971, 1971-1997
Kongo Cumhuriyeti:1968–1969,1977–1979
Fildişi Sahili:1999–2000
Mısır: 1953-1956,2011-2012,2013-Günümüz
Ekvator Ginesi:1979–1987
Etiyopya: 1974-1987
Gambiya:1994-1996
Gana:1966-1969,1972-1975,1975-1979,1981-1993
Gine:1984-1990,2008-2010
Gine-Bissau:1980-1984,1999,2003,12.04.2012-11.05.2012
Lesotho:1986–1993
Liberya:1980-1984
Libya:1969-1977,1977-2011
Madagaskar:1972–1976
Mali:1968-1992,21 Mart 2012-12 Nisan 2012
Moritanya:1978-1979,1979-1992,2005-2007,2008-2009
Nijer:1974-1989,1996,1999,2010-2011
Nijerya:1966-1975,1975-1979,1983-1985,1985-1993,1993-1998,1998-1999
Ruanda:1973-1975
São Tomé ve Príncipe:1978, 1988,1995,2003
Sierra Leone: 1967-1968,1992-1996,1997-1998
Somali:1969-1976,1980-1991
Sudan:1958-1964,1969-1971,1985-1986,1989-1993
Togo:1967–1979
Uganda:1971-1979,1985-1986

Kuzey ve Güney Amerika

Arjantin:1930-1932,1943-1946,1955-1958,1966-1973,1976-1983
Bolivya:1839-1843,1848,1857-1861,1861,1864-1872,1876-1879,1899, 1920-1921,1930-1931,1936-1940,1946-1947,1951-1952,1964-1966,1970-1982,1998-2002
Brezilya:1889-1891,1930-1946,1964-1985
Şili:1924-1925,1927-1931,1973-1990
Kolombiya:1953–1958
Kosta Rika:1868-1870,1876-1882,1917-1919
Küba:1933,1952-1959
Dominik Cumhuriyeti:1899,1930-1961
Ekvador:1876-1883,1935-1938,1947,1963-1966,1972-1979
El Salvador:1885-1911,1931-1979
Guatemala:1944-1945,1954-1957,1957-1966,1970-1986
Haiti:1950,1956-1957,1957-1990,1991-1994
Honduras:1956-1957,1963-1971,1972-1982
Meksika:1876,1877-1880,1884-1911
Nikaragua:1937-1956,1967-1979
Panama:1968-1989
Paraguay:1940-1948,1954-1989
Peru:1842–1844,1865–1867,1872,1879–1881,1914–1915,1930–1931,1948–1950, 1962–1963,1968–1980
Surinam:1980-1988
Uruguay:1865–1868,1876–1879,1933–1938,1973–1985
Venezuela:1858–1859,1859–1861,1861–1863,1908–1913,1922–1929,1931–1935i1948–1958

Asya, Pasifik ve Ortadoğu

Azerbaycan:1993,1995
Bangladeş:1975–1981,1982–1986
Myanmar:1962-1974, 1988-2011-2021
Kamboçya:1970-1975
Tayvan:1912-1928, 1928-1949
Fiji:1987,2000,2006-devam ediyor
Endonezya:1967-1998
İran:1923-1925, 1950-1951, 1953-1957, 1978-1979
Irak:1933-1935, 1937-1938, 1949-1950, 1952-1953, 1958-1963, 1963-1979
Güney Kore:1961-1963,1980
Laos:1959–1960
Pakistan:1958–1971, 1977–1988, 1999–2008
Filipinler:1972-1981
Suriye:1949, 1951-1954, 1963-1972
Tayland:1933-1945, 1946-1973, 1976-1988, 1991-1992, 2006-2008, 2014-günümüz
Güney Vietnam: 1963–1967
Yemen Arap Cumhuriyeti: 1962–1967, 1974–1982, 2014-2015

Avrupa

Bulgaristan: 1934-1935/ 1944-1946
Fransa:1940–1944
Yunanistan:1925-1926/1936-1941/1967-1974
İtalya:1943-1945
Polonya:1926-1935/1981-1983
Portekiz:1926-1933/1933-1974
Romanya:1940-1944
Rusya:1918-1920
İspanya:1923-1930/1936-1975
Türkiye: 1960-1961/1980-1983-2016

Yakın tarihte darbeyle işbaşına gelen darbeciler

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Yıl</th> <th>Ülke</th> <th>Darbeci</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>1960</td> <td><a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td><a href="Cemal_Gürsel" title="wikilink">Cemal Gürsel</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1960</td> <td><a href="Güney_Kore" title="wikilink">Güney Kore</a></td> <td><a href="Hoe_Jeong" title="wikilink">Hoe Jeong</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1963</td> <td><a href="Suriye" title="wikilink">Suriye</a></td> <td><a href="Luay_el-Attasi" title="wikilink">Luay el-Attasi</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1967</td> <td><a href="Yunanistan" title="wikilink">Yunanistan</a></td> <td><a href="Yorgo_Papadopulos" title="wikilink">Yorgo Papadopulos</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1968</td> <td><a href="Irak" title="wikilink">Irak</a></td> <td><a href="Saddam_Hüseyin" title="wikilink">Saddam Hüseyin</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1969</td> <td><a href="Libya" title="wikilink">Libya</a></td> <td><a href="Muammer_Kaddafi" title="wikilink">Muammer Kaddafi</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1970</td> <td><a href="Umman" title="wikilink">Umman</a></td> <td><a href="Kâbus_bin_Seyd_El_Ebu_Seyd" title="wikilink">Kâbus bin Seyd El Ebu Seyd</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1970</td> <td><a href="Suriye" title="wikilink">Suriye</a></td> <td><a href="Hafız_Esad" title="wikilink">Hafız Esad</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1973</td> <td><a href="Şili" title="wikilink">Şili</a></td> <td><a href="Augusto_Pinochet" title="wikilink">Augusto Pinochet</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1978</td> <td><a href="Pakistan" title="wikilink">Pakistan</a></td> <td><a href="Ziya_ül_Hak" title="wikilink">Ziya ül Hak</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1979</td> <td><a href="Ekvator_Ginesi" title="wikilink">Ekvator Ginesi</a></td> <td><a href="Teodoro_Obiang_Nguema_Mbasogo" title="wikilink">Teodoro Obiang Nguema Mbasogo</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1980</td> <td><a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td><a href="Kenan_Evren" title="wikilink">Kenan Evren</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1980</td> <td><a href="Güney_Kore" title="wikilink">Güney Kore</a></td> <td><a href="Chun_Duhwan" title="wikilink">Chun Duhwan</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1984</td> <td><a href="Gine" title="wikilink">Gine</a></td> <td><a href="Lansana_Conté" title="wikilink">Lansana Conté</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1985</td> <td><a href="Uganda" title="wikilink">Uganda</a></td> <td><a href="İdi_Amin" title="wikilink">İdi Amin</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1987</td> <td><a href="Burkina_Faso" title="wikilink">Burkina Faso</a></td> <td><a href="Blaise_Compaoré" title="wikilink">Blaise Compaoré</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1987</td> <td><a href="Tunus" title="wikilink">Tunus</a></td> <td><a href="Zeynel_Abidin_Bin_Ali" title="wikilink">Zeynel Abidin Bin Ali</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1988</td> <td><a href="Myanmar" title="wikilink">Myanmar</a></td> <td><a href="Than_Shwe" title="wikilink">Than Shwe</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1989</td> <td><a href="Sudan" title="wikilink">Sudan</a></td> <td><a href="Ömer_el-Beşir" title="wikilink">Ömer el-Beşir</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1991</td> <td><a href="Gürcistan" title="wikilink">Gürcistan</a></td> <td><a href="Tengis_Kitovani" title="wikilink">Tengis Kitovani</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>1994</td> <td><a href="Gambiya" title="wikilink">Gambiya</a></td> <td><a href="Yahya_Jammeh" title="wikilink">Yahya Jammeh</a>*</td> </tr> <tr class="even"> <td>1994</td> <td><a href="Sırbistan" title="wikilink">Sırbistan</a></td> <td><a href="Ratko_Mladiç" title="wikilink">Ratko Mladiç</a>*</td> </tr> <tr class="odd"> <td>1995</td> <td><a href="Katar" title="wikilink">Katar</a></td> <td><a href="Hamad_bin_Halife_es-Sani" title="wikilink">Hamad bin Halife es-Sani</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>1999</td> <td><a href="Pakistan" title="wikilink">Pakistan</a></td> <td><a href="Pervez_Müşerref" title="wikilink">Pervez Müşerref</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2003</td> <td><a href="Orta_Afrika_Cumhuriyeti" title="wikilink">Orta Afrika Cumhuriyeti</a></td> <td><a href="François_Bozizé" title="wikilink">François Bozizé</a>*</td> </tr> <tr class="even"> <td>2006</td> <td><a href="Fiji" title="wikilink">Fiji</a></td> <td><a href="Frank_Bainimarama" title="wikilink">Frank Bainimarama</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2008</td> <td><a href="Moritanya" title="wikilink">Moritanya</a></td> <td><a href="Muhammed_Veled_Abdül_Aziz" title="wikilink">Muhammed Veled Abdül Aziz</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>2009</td> <td><a href="Madagaskar" title="wikilink">Madagaskar</a></td> <td><a href="Andry_Rajoelina" title="wikilink">Andry Rajoelina</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2009</td> <td><a href="Honduras" title="wikilink">Honduras</a></td> <td><a href="Roberto_Micheletti" title="wikilink">Roberto Micheletti</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>2013</td> <td><a href="Mısır" title="wikilink">Mısır</a></td> <td><a href="Abdülfettah_El_Sisi" title="wikilink">Abdülfettah El Sisi</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2014</td> <td><a href="Tayland" title="wikilink">Tayland</a></td> <td><a href="Prayuth_Chan-ocha" title="wikilink">Prayuth Chan-ocha</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>2019</td> <td><a href="Venezuela" title="wikilink">Venezuela</a></td> <td><a href="Juan_Guaido" title="wikilink">Juan Guaido</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2020</td> <td><a href="Mali" title="wikilink">Mali</a></td> <td><a href="Asimi_Goita" title="wikilink">Asimi Goita</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>2021</td> <td><a href="Sudan" title="wikilink">Sudan</a></td> <td><a href="Abdülfettah_el-Burhan" title="wikilink">Abdülfettah el-Burhan</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>2021</td> <td><a href="Myanmar" title="wikilink">Myanmar</a></td> <td><a href="Min_Aung_Hlaing" title="wikilink">Min Aung Hlaing</a></td> </tr> </tbody> </table>